Historia miasta cz. I

Nazwa miasta Tłumacz (wg profesora Tadeusza Sulimirskiego) jest pochodzenia irańskiego. Na podstawie źródłowego wydania Metryki Koronnej w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich podano nazwy Tłumacza występujące tam w regestrach: Tlmacz, Thumacz, Tulmacz i Tolmacz. Nazewnictwo to dotyczyło XV i XVI w. Powstanie Tłumacza historycy ukraińscy wiążą z okresem panowania księcia halickiego Jarosława Osmomysła, w latach 1153-1187. Według nich niewielki drewniany gród zasiedlili „towmaczi”, tj. tłumacze pozostający w służbie księcia. Zgodnie z hipotezą Sadoka Barącza, autora Rysów dziejów ormiańskich, badacza historii tego narodu, mogli nimi być Ormianie.

Losy Tłumacza związane są z dziejami historycznej ziemi halickiej. Księstwo halickie powstało i usamodzielniło się w połowie XII w. w okresie ruskiego rozbicia dzielnicowego państwa Rurykowiczów. Położone w najbardziej na zachód wysuniętych rubieżach Rusi Kijowskiej objęło obszar dawnych ziem spornych między państwem polskim króla Bolesława Chrobrego, które w 1031 r. utracił jego syn Mieszko II, a państwem ruskim Włodzimierza Wielkiego. Skrajne położenie księstwa halickiego spowodowało, że znalazło się ono na uboczu głównego nurtu polityki, którą prowadzili skonfliktowani ze sobą potomkowie Włodzimierza Wielkiego. Najważniejszym miastem tego terenu był Halicz.

Pierwsza wzmianka o Tłumaczu pojawiła się w latopisie halicko-wołyńskim z 1213 r. informując, że udający się wraz z wojskiem nad Dniestr książę halicki Daniel musiał opuścić stołeczny Halicz i zatrzymał się naprzeciwko Tłumacza.

Po śmierci ostatnich potomków halickiej linii książęcej Andrzeja II Halickiego i Lwa II, siostrzeńców króla Władysława Łokietka i wnuków księcia Daniela w pierwszej połowie XIV w. tron halicki objął książę Bolesław Trojdenowicz z mazowieckiej linii Piastów, spokrewniony z królem Kazimierzem Wielkim, najstarszy syn księcia mazowieckiego Trojdena I z rodu Piastów i Marii Halickiej córki księcia halicko-wołyńskiego Jerzego I Lwowicza.

Bezpotomny Bolesław Trojdenowicz, który zmienił wyznanie na prawosławne, w 1338 r. zawarł układ z Kazimierzem Wielkim, wyznaczając go na dziedzica Księstwa Halickiego. Dwa lata później Trojdenowicz został otruty przez niechętnych mu bojarów, co doprowadziło do szeregu wypraw zbrojnych Kazimierza Wielkiego i włączenie Rusi Halickiej w tym także Tłumacza do Królestwa Polskiego.

Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 r. tron polski objął król Ludwik Węgierski, który w 1372 r. przyłączył Ruś Halicką wraz z Tłumaczem do Węgier i zarząd nad nią oddał księciu Władysławowi Opolczykowi ze śląskiej linii Piastów.

Pod koniec XIV w. Tłumacz został przekazany przez księcia Władysława Opolskiego Rusinowi Mikołajowi Korytce, a w 1403 r. pojawił się w Tłumaczu z nadania króla Władysława Jagiełły pierwszy wójt pochodzący z osiedlających się na ziemi halickiej rodzin śląskich Niemców, Ginter Gostwicz.

Władysław Jagiełło kładł duży nacisk na pełną unifikację ziem koronnych i ruskich, wprowadzając prawo polskie na ziemię halicką, gdzie powstały te same urzędy, co w Królestwie Polskim. W wyniku tego Tłumacz wszedł w skład dóbr królewskich i uzyskał status starostwa niegrodowego, dzięki czemu mógł być nadawany przez monarchę za zasługi dla ojczyzny. Tłumacz, położony na pokuckim szlaku wołoskim o dużym znaczeniu handlowym, zaczął się szybko rozwijać po nadaniu mu prawa magdeburskiego w 1448 r. przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Otrzymał instytucję samorządu, tj. władzę miejską, którą tworzyła rada zajmująca się administracją i ława, będąca instancją sądową. Z osady, której większość mieszkańców zajmowała się rolnictwem, zaczął się przekształcać w ośrodek miejsko-rzemieślniczy. Wzrost liczby jego polskich mieszkańców zaowocował ważnym wydarzeniem. W 1485 r. Kazimierz Jagiellończyk ufundował w Tłumaczu parafię i kościół św. Anny oraz uposażył hojnie, darując „dworzysko, ogrody, łany, staw i dziesięcinę”. Potrzebom religijnym ludności ruskiej służył w XV-wiecznym Tłumaczu monastyr Bazylianów i cerkiew św. Trójcy. Znane są nazwiska niektórych starostów tłumackich. W 1448 r. otrzymał je kasztelan halicki Michał z Buczacza, przedstawiciel możnej i rozgałęzionej rodziny Buczackich, właścicieli Jazłowca i Monasterzysk. W 1541 r. starostwo to za męstwo okazane w czasie bitwy pod Obertynem otrzymał Hieronim Szafraniec, właściciel Pieskowej Skały. W 1586 r. miastem i kluczem tłumackim rządził hetman nadworny Jan Zborowski, a po nim podkomorzy halicki Mikołaj Herburt, wywodzący z czeskiej, rycerskiej rodziny z Moraw.

W I Rzeczypospolitej  Tłumacz należał do województwa ruskiego. W 1510 r. miasto zostało zniszczone i zrabowane przez Turków. W 1511 roku otrzymało od króla Zygmunta Starego przywilej na jarmark roczny. W 1530 roku najechał na ziemię tłumacką hospodar wołoski Petryła i zajął Tłumacz wraz z Tyśmienicą, które stracił rok później po klęsce z wojskami Jana Tarnowskiego. W XVI wieku istniał w Tłumaczu klasztor bazylianów. W 1584 i 1621 r. miasto było palone przez Tatarów. W czasie powstania Chmielnickiego, w 1648 r. z pobliskiej Ottyni wyruszyli na Tłumacz chłopi pod przewodnictwem Jaremy Popowicza, którzy zabili wójta Tłumacza, Ostrowskiego. W 1661 roku Tłumacz został zniszczony przez Kozaków i Węgrów Rakoczego. W 1686 roku król Jan III Sobieski założył w mieście obóz wojskowy, przygotowując się przed wyprawą wołoską. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku miasto znalazło się w granicach monarchii Habsburgów.

Po zaborze dawnych ziem polskich Austriacy zreorganizowali system administracyjny I Rzeczpospolitej. Dobra ziemskie i królewszczyzny przeszły na własność rządu wiedeńskiego, zniesiono staropolskie urzędy wojewody, kasztelana, starosty grodowego i niegrodowego. Przeprowadzony w latach 1784-1785 kataster nieruchomości podzielił Galicję na 18 cyrkułów, tj. urzędów obwodowych, zależnych bezpośrednio od Gubernium, które w 1849 r. przekształciło się w Namiestnictwo z siedzibą we Lwowie. W Tłumaczu cyrkułu nie utworzono, urząd ten powstał w Stanisławowie i Kołomyi. Tłumacz był niewielkim miasteczkiem w 1786 r. liczącym 1040 mieszkańców. Mimo swojej starej metryki, narażony w ciągu wieków na najazdy nieprzyjaciół i kilkakrotnie palony, nie rozwinął się w większy ośrodek miejski, zachowując u schyłku XVIII w. charakter rolniczo-rzemieślniczy.

Po przeprowadzeniu w latach 1784-1785 w zaborze austriackim katastru nieruchomości, zawierającego min. administracyjną klasyfikację miejscowości (metryki józefińskie), Tłumacz określono, jako miasto lub miasteczko, stanowiące centrum klucza dóbr złożonego z jednego miasta i sześciu wsi: Pałahicz, Oleszy, Słobódki, Gruszki, Hryniowiec, Koliniec i Nadorożnej. Władzę w mieście sprawował samorządny magistrat. Jego członków wybierano co 4 lata i jeżeli pełnili dobrze swe funkcje, przedłużano im mandaty bez wyborów. W chwili sporządzania metryk józefińskich Tłumacz pozostawał w zarządzie starosty Jerzego Potockiego

Po śmierci Jerzego Potockiego, syna Eustachego w 1801 r., starostwo i wójtostwo tłumackie oddane zostało Antoniemu Dzieduszyckiemu, jako wynagrodzenie za dobra Dzieduszyckich w Kosowie i Salinie, przejęte przez austriacki Skarb Państwa. W 1825 r. powstała pierwsza szkoła trywialna podległa konsystorzowi metropolitalnemu (ucząca w języku niemieckim), do której uczęszczało 50 dzieci. Na utrzymanie szkoły łożyła tłumacka gmina obrządku łacińskiego.

W 1839 r. w centrum Tłumacza hr. Henryk Dzieduszycki wybudował jedną z największych cukrowni w państwie Habsburgów, która działała z różną intensywnością do 1905 r. Przyniosła mieszkańcom Tłumacza i powiatu tłumackiego znaczne korzyści cywilizacyjne – poprawę infrastruktury, rozwój rzemiosła, a także postęp z zakresu systematycznej melioracji ziemi oraz uprawy buraków. W 1894 r. na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie cukrownia tłumacka miała swój pawilon. Z tej okazji wydany został „Przewodnik po Pawilonie Tłumackim” z informacjami o budowie, urządzeniach fabryki oraz rodzaju i wielkości jej produkcji. Działalność swoją cukrownia definitywnie zakończyła w 1905 r. a właściciel klucza tłumackiego Emil Filip Jahn sprzedał go notariuszowi Władysławowi Dolaisowi.

W 1864 r. Tłumacz na skutek uzyskania autonomii Galicji oraz wcześniejszemu uwłaszczeniu chłopów uzyskał status miasta powiatowego z nowymi strukturami administracji z językiem urzędowym polskim, które min. regulowały prawa i powinności chłopów. W 1870 r. starostwo tłumackie składało się z 5 miasteczek, 1 miasta, 61 wsi, 60 gmin katastralnych i liczyło ok. 80 000 ludności. Tłumacz liczył wówczas 3724 mieszkańców, znane są także nazwiska jego trzech starostów z pierwszych lat autonomii galicyjskiej. Byli nimi kolejno: Adolf Pauli od 1868 r., Leon Rodakowski od 1870 r., brat wybitnego malarza Henryka Rodakowskiego, oraz Leonard Ziemblic Bogusz w latach 1871-1883, członek Towarzystwa Agronomicznego oraz Towarzystwa Przyjaciół Oświaty Ludowej. W mieście funkcjonowały Sądy Powiatowe, lekarz powiatowy, lekarz kolejowy, akuszerki, apteka, urząd podatkowy, urząd pocztowy i telegraf oraz 4-klasowe szkoły trywialne i Rada Szkolna oraz Rada Powiatowa.

W 1874 r. dzięki staraniom ks. Franciszka Sawy wzniesiono nowy dwuwieżowy kościół murowany św. Anny, usytuowany w centrum Tłumacza i zamykający swoją strzelistą sylwetką oś widokową ul. 3 Maja.

W 1885 r. roku utworzono w Tłumaczu osobny Okręg Szkolny z Okręgową Radą Szkolną. Obok szkoły 4-klasowej w mieście w całym powiecie istniało 28 szkół 1-klasowych. W 1892 r. własnym nakładem cukrowni tłumackiej oddano do użytku 6,5 km linii kolejowej Tłumacz – Pałahicze, łącząc ją z linią Stanisławów – Husiatyn, wchodzącą w skład Galicyjskiej Kolei Transwersalnej.

Burmistrzami Tłumacza w latach 1880 – 1915 byli: Michał Piotrowicz, który funkcję tę pełnił w latach 1880-1897, a następnie dr Antoni Howorko w latach 1898-1915. Zastępcą burmistrza Howorki był mieszczanin Piotr Burczyński.

W 1894 r. powstał oddział Towarzystwa Szkoły Ludowej (TSL), dzięki któremu powstała później m.in. bursa dla młodzieży przy ul. Kolinieckiej.

W 1898 r. powstało gniazdo Towarzystwa gimnastycznego „Sokół”. Siedzibą gniazda tłumackiego był okazały budynek usytuowany w centrum miasta u zbiegu ulic J. Słowackiego i 3 Maja, wybudowany przy ogromnym zaangażowaniu polskiej społeczności. Budowę gmachu „Sokoła” zakończono, uroczyście otwarto i poświęcono 1 września 1910 r. Sokół” tłumacki stał się centrum życia patriotycznego, kulturalnego, edukacyjnego, a także towarzyskiego polskiej społeczności miasta, przyczynił się do powstania drużyn gier zespołowych, a w szczególności piłki nożnej, propagował turystykę, wioślarstwo i strzelectwo, wspierał harcerstwo i zawsze brał czynny udział we wszystkich uroczystościach państwowych i kościelnych

W 1902 r. oddano do użytku okazały budynek 6-klasowej szkoły powszechnej, w której bezpłatnie uczono dzieci z Tłumacza i powiatu tłumackiego. W piętrowym, obszernym budynku mieściła się osobno szkoła dla dziewcząt i chłopców. Językiem wykładowym w tłumackiej szkole był język polski, ale przedmiotem obowiązkowym był także język ruski. W tym samym roku powstała w Tłumaczu Krajowa Szkoła Kołodziejsko-Kowalska kształcąca uczniów w tych dwóch rzemiosłach. Nauka w niej trwała 3-4 lata i była bezpłatna. Niezamożni uczniowie mogli uzyskać stypendium z Krajowego Funduszu Przemysłowego, a za wykonane prace uzyskać wynagrodzenie. Ubodzy uczniowie mogli także uzyskać bezpłatne miejsce w bursie powiatowej im. ks. Tychowicza. W 1903 r. Franciszek Tuzinkiewicz, wybudował i uruchomił elektrownię parową napędzaną silnikiem spalinowym Diesla i produkującą energię elektryczną dla miasta. Przy elektrowni funkcjonował także młyn gospodarczy. Była to inwestycja nowoczesna o dużym znaczeniu, gdyż w tym czasie ulice galicyjskich miast miały oświetlenie gazowe. Elektrownia Tuzinkiewicza oświetlała tłumackie domy, urzędy i mieszkania oraz bezpłatnie kościół św. Anny, cerkiew św. Trójcy i tłumacką synagogę. Oprócz elektrowni Tuzinkiewicza funkcjonował także młyn gospodarczy firmy J. Spiesbach i Ska z napędem maszyny parowej, który prowadził kuźnię mechaniczną, produkował siekiery, młotki i lemiesze, oraz mały młyn wodny na strumyku Selatyn (Młynówka) firmy Stark i Ska. Działała także fabryka sukna.

W 1905 r. dobra tłumackie zostały zakupione w dobrowolnej sprzedaży przez Władysława Dolaisa od współudziałowca komandytowej spółki cukrowniczej Emila Jahna. 16 września 1906 r. ukonstytuowało się w Tłumaczu Towarzystwo Miłosierdzia im. św. Wincentego á Paulo, obejmując opieką chorych i biednych. Jego dyrektorem został ks. Ferdynand Majewski. Funkcję starosty objął Leopold Popiel i sprawował ją do 1908 r.

W 1909 r. Tłumacz jawił się, jako schludne miasteczko z elektrycznym oświetleniem, chodnikami, parkiem i częściową kanalizacją;

W 1910 r. nastąpiło otwarcie Powiatowej Kasy Oszczędności. Powstała Kasa Raiffeisena, której celem była walka z lichwą, a także Koło Mieszczan, Koło Rolnicze i związana z nim Szkoła Gospodarstwa Domowego dla dziewcząt, otwarta we wrześniu 1910 r. Założono ją dzięki staraniem i kosztem Kongregacji Ziemianek pod wezwaniem Matki Boskiej Kochawińskiej. Opiekunką szkoły została członkini Kongregacji Antonina Horodyńska, właścicielka Przybyłowa. Celem działalności było przyuczanie dziewcząt w zakresie gospodarstwa domowego i wiejskiego oraz przygotowanie do życia rodzinnego i społecznego.

W 1910 r. utworzone zostało także państwowe gimnazjum koedukacyjne z językiem wykładowym polskim, o czym powiadomiła wychodząca w stołecznym Lwowie „Gazeta Polska”. Gimnazjum otrzymało jednopiętrowy budynek w parku miejskim, dawną siedzibę władz cukrowni, podarowany miastu przez Teodora Bredta.

Przed l wojną światową Tłumacz liczył 6000 mieszkańców, posiadał dobrze zorganizowane instytucje samorządowe i państwowe. Działały władze miejskie i powiatowe, urząd podatkowy, urząd do utrzymania katastru podatku gruntowego, rada szkolna i sąd powiatowy. W „Ilustrowanym przewodniku po Galicji” (wydanym tuż przed wybuchem wojny w 1914 r.) autorstwa dr Michała Orłowicza znajduje się zwięzła informacja o Tłumaczu: „Dworzec w mieście, dorożki, hotel wraz z restauracją Zielińskiego i kawiarnią w Katolickim Związku Samopomocy, nadto hotel Fischa, Europejski i Weintruba. Restauracye też w Kasynie Urzędniczym i w „Sokole”. Kawiarnia Rosenzweiga, handel do śniadań Hermanna. Miasto powiatowe… posiada gymnazyum i szkołę rymarską. Park miejski 200 lat mający”.

Wiek XX w Tłumaczu rozpoczął się także aktywną działalnością ks. Edwarda Tabaczkowskiego, która trwała do jego śmierci w 1942 r. W 1910 r. przejął miejscową parafię św. Anny i aż do końca swojego życia, przez 32 lata, pozostawał jej proboszczem, pozostawiając po sobie ogromne dzieła w wielu dziedzinach społecznego życia Tłumacza. Z jego inicjatywy powstał Katolicki Związek Samopomocy, którego celem było ożywienie miejscowego rzemiosła i handlu oraz kształcenie i wychowanie młodego pokolenia, Składnica Kółek Rolniczych organizująca kursy handlowe, dzięki której tłumaczanie mogli nabywać artykuły spożywcze, a rolnicy z okolicznych wsi należących do parafii tłumackiej mogli sprzedawać swoje produkty oraz zaopatrywać się w narzędzia, sprzęt i produkty rolnicze potrzebne do prowadzenia działalności rolniczej. Zainicjował powstanie Związku Rolniczego, drukarni powiatowej oraz kościelnego sklepu. Zachęcał także wieśniaków do zrzeszania się w Związku Rolniczym i wstępowania do Kółek Rolniczych. Aby ich działalność była efektywna i przynosiła dochody organizował wyspecjalizowane kursy handlowe. Rozwijał akcję samarytańską, prowadził akcje dożywiania, a z własnych środków ufundował ochronkę dla sierot wojennych i dzieci repatriantów, codzienną troskę o dzieci powierzając Siostrom Służebniczkom Starowiejskim sprowadzonym do Tłumacza z Chocimierza w 1916 r. Założył dom dla starców, bursę dla uczniów, a bezdomnym udzielał schronienia na plebanii. Przebudował i zmienił wizerunek kościoła, podwyższając wieże i zmieniając kształt hełmów. Ufundował jeden z 4 dzwonów, a sprowadzony ze Lwowa rzeźbiarz i pozłotnik Walenty Jakubiak odnowił 5 ołtarzy i umieścił w nich wykonane przez siebie rzeźbione w drewnie i polichromowane obrazy, które zawieszono w kościele w 1920 r.